Güneş ve zerreler

Tasavvuf ve Divan Edebiyatında Zerre-Güneş İlişkisi Dr. Hüsrev Hatemi Küçük yaşlarda iken, yaz sabahları uyanınca perde aralığından giren ve odayı bir huzme ile dolduran güneş ışığı içinde zerreleri seyretmek zevkini hatırlıyorum. Belki birçok çocuğun böyle gözlemleri vardır. Yaş ilerleyince huzme ile karşılaşmak da azalıyor, içindeki zerreleri seyretme hevesi de kalmıyor. Huzme ve içindeki zerrekleri seyretme hevesim pek kalmamışken, Tıp Fakültesi yıllarım başladı. O zaman ilk sınıfta fizik, kimyâ, botanik ve zooloji dersleri görülürdü. Şimdi Tıp Fakültelerinin ilk sınıflarında, bu derslerin hepsi, Tıpla ilgili yönleriyle okutuluyor. Biz bu dersleri tıp eğitiminden o derece bağımsız görürdük ki ilk snıfta hiçbir tıp dersine girmeden, Fen fakültesine kaydımız yapılmış olarak sınıfı bitirir, ancak ikinci sınıfta Tıp Fakültesi kimlik kartı edinebilirdik. Fizik dersini 1933 reformu ile Türkiye’ye gelmiş olan Ord. Prof. Dr. K. Zuber’den dinledik. Bir derste, çocukluğumun hüzmesi ile karşılaştım. Arkadaşlarımdan hatırlayan var mıdır bilmiyorum. Fakat Zuber’in o günkü dersi bana çok sevkli ve sürükleyici görünmüştü. Diyordu ki: Bir kolloid eriyik (çözelti) içine yandan bir ışık hüzmesi gönderilirse, ışık kolloid eriyik içindeki parçacıklara çarpar ve küçük bir ölçüde sapma gösterir. Bir kolloid çözelti içinde çok sayıda asılı şekilde (muallak) duran parçacıklar olduğundan ışık huzmesinin bu zerrelerle yaptığı etkileşimler Fizikçi Tyndall tarafından incelenmiş ve bu fenomene, tarif edenin adı ile “Tyndall fenomeni” adı verilmiştir. Tyndall fenomeninden faydalanılarak geliştirilen mikroskoplara “Tyndall mikroskopu” denir. 1957’de zevkle dinlediğim bu ders, zihnimin bir köşesinde daima durdu. Fakat olayı biraz basit ve ayavan anlamışım. Bu basit anlayışımın sebebi, çocukluğumda huzme içinde gördüğüm parlamalardı. “Bir loş odada bir cismi görmek için üzerine el feneri ışığı tutarız ve görürüz. Şu halde Tyndall fenomeni basit bir şey, ışık tutulursa toz zerreleri görülüyor” diye çok basit düşünmüş olduğumu Zuberi dinlediğim 1957 yılından elli altı yıl sonra bu yıl anladım. Bir kere daha anladım ki “biliyorum” zannetmemeli, düşüncelere dalmalıyız. Konfüçyüs’ü de unutmadan. “Düşünmeden öğrenmek faydasız, öğrenmeden düşünmek tehlikelidir” diyen Konfüçyüs’e teşekkür ediyorum. Işık huzmesinin görünür bir şeyi göstermesi sadece “aydınlatmadır”. Tyndall fenomeni ise bir cep feneri aydınlatması değil, görme duyumuzla göremeyeceğimiz küçüklükte parçacıkların, ışığın çarpması ile varlıklarının kanıtı olarak bir yansımaya, parlamaya sebep olmalarıdır. Görülme değil “varlık kanıtı olan bir tepki vermeleridir”. Şu halde Tyndall fenomenini bir fizik kitabından tekrar okuyalım. “Bir makromolekül çözeltisini, ışık huzmesine dik oalrak bir cam kaba koyar ve yan taraftan beyaz ışık ile aydınlatırsak, çözelti (eriyik) mavimsi bir parlaklık verir. Çözelti ne kadar yoğun ise, içinde çözünmüş maddenin molekül ağırlığı ne kadar büyük ise, bu olay da orantılı olarak daha belirgin olur. Buna Tyndall fenomeni adı verilir. Bu olayı anlamak için, ışığın elektromagnetik bir dalga olduğunu hatırlayalım. Işık yayılmasında bir elektrik alan, bir de magnetik alan vardır. Bu iki alan, aynı frekansta dalgalanmalar gösterirler ve bu dalgalanma ışığın yayılma doğrultusuna diktir. Bir ışın, yolu üzerinde bir molekül ile etkileşim haline girerse molekülün elektrik yükü, ışık dalgasının elektrik yükünden etkilenir. Böylece etkilenen moleküller, ışık dalgasının frekansına uygun dalgalanma gösterir. Böylece molekülün kendisi de bir ışık kaynağı gibi hareket ederek uzayın her yönüne doğru ışınım yayınlar. Ortaya çıkan bu ışınımın bir kısmı da moleküle akseden ışık huzmesinin doğrultusunda yayılır. Bu olaydan ortaya çıkan ışınımın şiddeti, ışık dalga boyu ile ters orantılıdır. Beyaz ışık içindeki mavi renk kısa dalga boylu olduğundan, bu olayda ortaya çıkan ışınımın rengi mavidir. Güneş ışınları dünyaya ulaşıncaya kadar atmosferdeki oksijen ve azot molekülleri ile etkileşime girdiğinden, gökyüzünün rengi de aynı nedenle mavidir.” Yeniden okumam, Tyndall fenomeninin, ışığın sebep olduğu bir yeni ışınım olduğunu bana tekrar gösterdi. 1957’de Prof. Dr. Zuber’den dinlediğimde de makromoleküllerin gözle görülemeyeceğini, olayın bir aydınlatma basitliğinde olmadığını anlamıştım. Fakat çocukluğumda huzme içinde gördüğüm parlamaların hepsini halı tozları sandığımdan, bu benzetme benim gözümde Tyndall olayını basitleştirmiş ve zamanla fener ve görülen cisim basitliğine indirmişti. Tyndall fenomenini iyi anlayınca birden bire Mevlana’yı da Taşlıcalı Yahya Bey’i de Esrar Dede’yi de yanlış anladığımın farkına vardım. Mevlana’da ve özellikle Taşlıcalı Yahya, Hayâli Bey ve Esrar Dede’de gördüğüm “Tanrı nuru” ve zerrelerin (kulların) varlığının tezahürüne sebep olması benzetmesini bu yıla kadar önemsiz bir teşbih gibi görerek hızlı geçiyordum. Bu yıla kadar yanlış olarak düşündüğüm şu şekilde idi: “Tanrı Nûru, ben zerrenin varlık sebebidir demek tuhaf. Tanrı Nuru varlık sebebi olduğuna göre bir parçacığı aydınlatmak, varlığını ortaya koymak demek değil. Bu çok zayıf temelli bir benzetme”. Şimdi anladım ki ben yanlış düşünüyormuşum. İslâm filozofları, tarikat büyükleri ve şairleri demek istiyorlamış ki “Ey Rabbim, senin mutlak ve Tek ışık kaynağın olan Nur’un, yine senin yarattığın insan ruhu zerrelerine çarpınca, bu zerreler de ışık kaynağı oluyor. Yani benim önemsiz varlığımı yaratan da anılmaya değer, farkedilir bir zerre haline getiren de Zat-ı İlahi’dir, O’nun Nurları nuru olan Nurudur.” Örnekler “Ayn-ı aşk ile yürü nâzır-ı binâ olagör/ Zerre veş mihr-i münir ile hüveydâ olagör” (Taşlıcalı Yahya Bey) Aşk gözü ile yürü, bu evrenin yapısına iyi bak, zerre gibi, güneş nuru ile açığa çık. Burada güneş nuru ile açığa çıkmak, sadece bir benzetmedir. Bir insan ruhu, Allah’ın nuru ile aydınlanmaya başlarsa, Tanrı Nuru için “güneş batışı” söz konusu olmadığından, sürekli olarak kendisi de Tyndall fenomeninde olduğu gibi küçük ölçüde bir ışık kaynağı olur. Bir defa söyleyeyim, bu beyitte de “hüveydâ olmak” bir el feneri ile aydınlanarak görülmek değil, o ışık kaynağına elektromagnetik bir tepki vermek, ışınım haline geçmektir. Bu durum anlaşılınca, Yahyâ Kemâl’in beytini de daha iyi anladım: “Ne rütbe mihr-i dırahşan olur gönül gönüle”. Burada söz konusu olan, İlâhi Nur’dan aydınlanan iki insan ruhunun birbirini etkilemesi olduğundan (Mevlânâ ile Şems) Yahya Kemâl Beyatlı ikisine de “güneş” diyor. İlâhi Nur’dan bahsedilince, Allah nûru güneşe, insan ruhu “zerre”ye benzetilir. Taşlıcalı Yahyâ Bey, başka bir beytinde “Verelim kendimize mihr-ü muhabbetle vücûd/ Zerreler gibi bugün mihr ile peyda olalım” derken mihr (derin sevgi, şefkat) ise yine aynı şekilde yazılan mihr (güneş) ile kelime oyunu yapıyor. “Kendimize bugünden sonra derin bir aşkla varlık kazandıralım. Bu aşkın güneşi ile zerreler gibi görünür hale gelelim.” Hayâli Bey, Taşlıcalı Yahya Bey’in çağdaşıdır. İkisi de Mevlevi eğilimli şairlerdir. Hayâli Bey, Şems-i Tebrizi’nin Şems (güneş) adıyla kelime oyunu yaparak diyor ki “Yüzün görünce, Hayâli karardan geçti/ Tecelli eyledi Şems oldu zerre Mollayî”. “Hayâli, senin yüzünü görünce kararlılığı (sükuneti) kalmadı; Şems kendisini gösterince, Hayali’nin zerre gibi görünmez varlığı da Mevlevi oldu.” (Hayali Divanı 69/5, s: 425) Hayâli’den çok ilginç diğer bir örnek: “Gördük Hayâli nûr-i Hakkı, sanma sen bizi/ Zerrât gibi mihr-i cihangerd esiriyiz” (Ey Hayâli, biz Tanrı nûrunu gördük. Bu ardı kesilmeyen ışıktan sonra, diğer zerreler gibi evreni dolanan yani doğup batan güneşin esiri değiliz. Bizde Tanrı nuru kalıcı bir etki yaptı, varlığımız belirginleşmiş oldu). (Hayâli Divanı 22/5, s:205. Divan Edebiyatında ve İran şiirinde Selçuklular döneminden beri “zerre-güneş” ilişkisi vardır. Hattâ bazı beyitlerden sezildiğine göre, zerreler üzerinde güneşin bir çekim gücü olduğuna, zerrelerin güneş ışığında bu çekim gücü ile güneşe kavuşmak üzere harekete geçtiklerine inanılırmış. Ahmet Talat Onay’ın “Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı” kitabında, zerre ile güneş ilişkisine yer verilmiş. Ahmet Talat Onay da benim ilk dönemim gibi bu mazmunu, yani güneşte görülen toz zerrelerini biraz zayıf ve çağdaş bilime uymayan bir mazmun gibi görüyor. Benim fikrim de aynı iken Mevlâna gibi bir kişiliğin bu mazmuna önem vermesinin muhakkak felsefi bir sebebi olacağını düşünürken Tyndall fenomenini yeniden okumak aklıma gelmişti. Zerrelerin görünür hale gelmesinin bir aydınlanma değil, ayrıca zerrenin de (atom, molekül) bir ışının kaynağına dönüşmesi olduğu gerçeği ile karşılaştım. Ahmet Talat Onay’ın kitabından da bazı örnekler almak faydalı olacak. 1. Ki raks-ı zerreye hurşîd-i âlemtâb olur bais (zerrelerin dans etmesine âlemi ışıklandıran güneş sebep olur) Baki 2. Âlem içre vücudumuz yoktur/ Zerreyiz âfitâba mensubuz. (Biz bu âlem içinde varlığımızı gösteremeyiz. Çünkü güneşe mensub olan, onun ışığını görünce varlığımızı belirten zerreleriz biz) Rusçuklu Beyâni 3. Zerreden eksik değilsin yâ, aşk yolunda öyle gayret et ki raks ederek güneşe varasın. Şirazlı Hâfız (Tâ be halvetgeh-i hurşîd resî çerh zenan) Sonuç İslâm felsefesi ve İslâm kültürünün çok önem verdiği güneş-zerre ilişkisi basit bir “aydınlatma” teşbihi olmayıp Eflâtun-Plotinos-Suhreverdi-İşrak Felsefesi çizgisinde köklü bir kaynaktan olmalıdır. İşrak felsefesinde Nûr-i envar (Nurların nuru) Allah’tır. Onun nûru ile belirenler “ârızi nur”lardır. Fransız felsefe yazarları da “illuminé, aydınlanmış” deyimi ile kendisi de ışınım yayan mânasına “emané” deyimini ayırarak kullanmaktadırlar. Kaynaklar 1. François Grémy, François Leterrier Biophysique génerale et Médicale. Flammarion, Paris 1975. 2. Yahya Bey Divanı. Haz. Prof. Dr. M. Çavuşoğlu. İstanbul Üni. Ed. Fak. Yayınları. İstanbul 1977. 3. Hayali Bey Divanı. Haz. Ali Nihat Tarlan. İstanbul Edebiyat Fak. Yayınları. İstanbul 1945. 4. Ahmet Talat Onay. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Hz. Doç. Dr. Cemal Kurnaz. Ankara 1992. 5. Christian Godin. Dictionnaire de Psilosophie. Fayard Editions du Temps 2004.